(وَا لْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِى وَالَّذِى خَبُثَ لاَیَخْرُجُ إِلا نَکِدًا کَذَا لِکَ نُصَرِّفُ الاَْیَتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ ).( اعراف / 58  . )

              و سرزمین پاکیزه و شیرین  گیاهش

                    به فرمان پــــروردگــــار مــــــى روید؛

                           اما سرزمین بــــد طینت و شـــــوره زار

                                جز گیاه ناچیز و بى ارزش از آن نمى روید؛

                                    این گونه ، آیـــــات خــــود را بـــــراى  آنـــها

                                             که شـــــــکر گزارند بیان مـــــــى کنیــــم .

>

هر زمین پاک و شایسته که آن

قابل زرع است و صالح رایگان

رستنیها رویـــد از وى صــدهزار

چون که فرمان باشد از پروردگار

و آن که باشد شوره و ناپاک و بد

زآن بــــــــــرون ناید گیــــاه الاّ نکد

همچو قلب مؤ من و کافر به فـــرض

زد مثل آن هر دو را حق بر دو ارض

آن یک از آیات حــــــــقّ یابد رشــاد

وین یکى زاید در او بـــــخل و عنــاد

ما بــگردانیــــــــــم آیتهاى خــــود

این چنین شرح از مثال نیک و بــــد

برگروهى کـــز یقین دارند ســــــهم

شکر نعمتها کنند از عـــقل و فهــم

(تفسیر صفى ، ج 1، ص 356.)

 وجه تشبیه  :از ابن عبّاس و مجاهد و حسن که از مفسّران صدر اسلام هستند، روایت شده است که :خداوند متعال این مثل را براى مؤ من  و کافر زده است .دل مؤ من را به زمین پاکیزه و آماده و دل کافر را به زمین شوره زار تشبیه کرده است .

پس هرگاه باران مواعظ از ابر رحمت پروردگار بر دل مؤ من ببارد، انواع طاعات و عبادات بر اعضا و جوارح او ظاهر مى گردد

و چون کافر آن را استماع کند، زمین دلش ‍تخم نصیحت را قبول نمى کند و از او صفتى که به کار آید ظاهر نشود.( اقتباس از تفسیر منهج الصادقین ، ج 4، ص 42(.

از رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمود:

مَثَل هدایت و علمى که خداوند مرا بدان مبعوث کرد، مَثَل باران شدیدى است که در سرزمینى ببارد

و قسمتى از آن زمین (که پاکیزه و آماده است ) آب را در خود فرو بردو گیاهان بسیار برویاند و بخشى دیگر از آن که خشک و بایر است

آب را در خود نگه مى دارد و مردم از آن مى آشامند و درختستان و زراعت خویش را نیز از آن آبیارى مى کنندو پاره اى دیگر از آن

زمین که بیابان صاف و شوره زار است نه آب را در خود نگه مى دارد که مردم از آن استفاده کنند و نه در خود فرو مى برد که از آن گیاهى بروید.

و مثل کسانى که تحصیل علم مى کنند چنین است :برخى علم و دانش را فرا مى گیرندو به دیگران هم مى آموزند و برخى دیگر نه خود از علم بهره اى مى برند.

و نه به دیگران بهره اى مى رسانند (یعنى طعم و شیرینى علم را درک نمى کنند و مزه علم در اعماق جانشان نمى نشیند

که آن را به دیگران منتقل کنند) .( اقتباس از تفسیر المیزان ، ج 8، ص 177 178..)

مرحوم فیض کاشانى در کتاب محجّة البیضاء در باره قلب تزکیه نشده و غیر مهذّب تمثیلى به نقل از وهب  آورده که مى گوید:

علم همچون بارانى است که از آسمان فرود مى آید. شیرین و صاف :

ریشه درختان از آب باران مى نوشند و بر اساس طعم درختان ، آب هم دگرگون مى شود، میوه تلخ ، تلخ ‌تر مى شود و میوه شیرین ،

شیرین تر. علمى را که افراد فرا مى گیرند همین گونه است و به اندازه و به حسب همّتها و خواسته هایشان دگرگون مى شود.

در متکبّر، کبر مى افزاید و در متواضع ، تواضع و فروتنى ....( محجّة البیضاء، ج 6، ص 237.)

بنا بر این وجه شباهت در این تشبیه قابلیت درک فیض الهى  در مؤ من و عدم قابلیت آن  در کافر است .

زیرا تنها فاعلیت فاعل  براى به ثمر رسیدن یک موضوع کافى نیست ، بلکه استعداد و قابلیت قابل  نیز شرط است .

سعدى در این باره مى گوید:

              باران که در لطافت طبعش خلاف نیست

            در باغ ، لاله روید و در شوره زار، خَس

(کلّیات گلستان سعدى ، باب اوّل ، ص 124.)

  دانه هاى باران حیات بخش است و لطیف تر از آن چیزى تصوّر نمى شود، امّا همین بارانى که در لطافت طبعش کلامى نیست ، در یک جا سبزه و گل مى رویاند و درجایى دیگر خسّ و خاشاک

با ذکرى که از رویش میوه ها در اثر نزول باران به میان آمد، خاطر نشان مى سازد که زمینها بر دو گونه اند:

زمین پاک و آماده که با نزول باران، به امر خداوند، گیاهان گوناگون در آن مى رویند،

و زمین پلید که حتى اگر باران هم برآن ببارد، جز اندکى علف هرز چیزى در آن نمى روید. 

باران رحمت خدا بر همه جا مى بارد ولى زمینهاى آماده از آن بهره بردارى مى کنند و گلها و گیاهان و درختان میوه در آن مى رویند

و زمینهاى بى استعداد از آن استفاده نمى کنند و رشد و نموى در آن صورت نمى گیرد.

مى توان گفت که این سخن، مثلى براى مؤمنان و کافران است.

مؤمنان که آمادگى دریافت پیام الهى را دارند به وسیله قرآن رشد مى کنند و شکوفا مى شوند، ولى کافران در اثر دورى از خدا و عناد با حق و گناه و معصیت، آن آمادگى را ندارند و نمى توانند از هدایتهاى قرآن بهره گیرند و آن را در خود جاى دهند و رشد کنند.

البته باید توجه کنیم که زمین دل کافران در اثر اعمال خودشان تبدیل به شوره زار بى خس و خاشاک شده است.

و آنها مى توانند با پرهیز از عناد و لجاجت، تغییر کلى در وجود خود به وجود آورند و دل خود را آماده دریافت هدایتهاى الهى کنند

همانگونه که زمین هاى بى استعداد را هم با تغییر اساسى و افزودن مواد لازم مى توان زیر کشت برد. در پایان آیه تذکر مى دهد که ما این چنین آیات را براى گروهى که سپاسگزار هستند گوناگون بیان مى کنیم.

آنها کسانى هستند که در مقابل نعمتهاى بى شمار خداوند از جمله نعمت قرآن خداى را سپاسگزارى مى کنند.

منابع:چهل مثل از قرآن :حسین حقیقت جو-تفسیر کوثر